Andries Baart is hoogleraar aan UMC Utrecht, afdeling psychiatrie, en veelgevraagd spreker over eenzaamheid. Zo spreekt hij op 21 september op het Jaarcongres Eenzaamheid. Vaak denkt men bij eenzaamheid aan mensen die alleen wonen en bijna niemand zien. Maar volgens Baart zijn er veel meer vormen van eenzaamheid, hij onderscheidt zelfs tien soorten. Bijvoorbeeld verveeld zijn: doordat iemand niets beleeft, heeft hij het gevoel dat hij niet meer leeft. Hij verveelt zich dood en is overgeleverd aan het nietszijn. Volgens Baart duikt deze vorm van eenzaamheid in deze coronacrisis vaak op. Een andere vorm van eenzaamheid is ongehoord zijn: hierbij heeft iemand het gevoel dat hij het verhaal over de gruwelen die hij heeft meegemaakt –bijvoorbeeld de Tweede Wereldoorlog, of een verkrachting– bij niemand kwijt kan, omdat mensen het verhaal niet echt willen horen. Het voelt alsof hier geen ruimte voor is, waardoor iemand zich alleen voelt.

Verschil lichaam en lijf

Een andere vorm van eenzaamheid -die volgens Baart door corona nu ook actueel is- is beknot zijn; het gaat hierbij onder andere over afstand houden, niet meer aanraken dan strikt nodig is, nooit aanhalen, kortom: huidhonger. ‘Hierbij heeft iemand het gevoel dat hij vooral als een biologisch, behoeftig wezen wordt gezien, dat alleen maar in leven gehouden wordt. Alsof de ervaring van lichaam en geest hetzelfde zijn’, legt Baart uit. Hierbij onderscheidt Baart lichaam en lijf. ‘Met lichaam bedoel ik je fysieke lichaam, dat je hébt. Je lichaam is een instrument om mee te traplopen, te eten en geluid te maken. Maar je bént ook een lijf. In de filosofie wordt met lijf de ervaring van je lichaam bedoeld. Dus of je je gekoesterd voelt, of opgewonden bent, of geniet van een aanraking.’

Cliënten zijn meer dan een lichaam dat onderhouden moet worden, stelt Baart, of waartoe we afstand moeten houden. En het is volgens hem belangrijk dat verzorgenden tijdens de adl niet alleen oog hebben voor het lichaam, maar ook voor het líjf van hun cliënt. Hij noemt de wasbeurt als voorbeeld: ‘Je kunt iemand wassen met als doel om het lichaam te reinigen. Maar je kunt ook iemand een ervaring geven van lekker badderen, een fijne zeep gebruiken om erna lekker te ruiken. Het geeft je cliënt een heel ander gevoel als je met aandacht lekker zijn rug inzeept. Niet omdat hij vies is, maar omdat het fijn voelt om even gekoesterd te worden. Iemand wil niet gereinigd worden, hij wil ààngeraakt worden. En dat gevoel krijg je niet als de verzorgende snel met een washandje over je ledematen gaat en alleen maar doet wat nodig is om iemand te reinigen.’

Verzorgenden kunnen door anders naar de zorghandelingen te kijken, de cliënt een heel andere ervaring geven. ‘Dat kan op allerlei vlakken’, vertelt Baart, ‘bijvoorbeeld bij de avondmaaltijd: wil je dan dat iemand calorieën en zijn vitamines binnenkrijgt? Of wil je dat het gezellig tafelen is: een fijne ervaring met een mooi gedekte tafel, smaakvol eten, en gezellig met zijn elkaar samen zijn? Een ander voorbeeld is het wekken van je cliënt: gaat het erom dat je iemand wakker maakt, door luid goedemorgen te roepen en de gordijnen met een ruk open te doen? Of raak je iemand aan, zeg je zachtjes zijn naam en laat je hem met een glimlach fijn aan de dag beginnen?’ Volgens Baart is reinigen niet hetzelfde als wassen, voeden niet hetzelfde als tafelen, en wakker maken niet hetzelfde als laten ontwaken. ‘En als je wel doet alsof het allemaal hetzelfde is, maak je mensen eenzaam en ontneem je hun ervaringen die onmisbaar zijn om je mens te voelen.’

Geen routineklus

Het valt Baart op dat er in de verpleeghuiszorg steeds minder aandacht is voor het lijf. Waardoor dit komt? ‘Ik denk dat zorginstellingen voortdurend de druk voelen om alles terug te brengen tot de kern: dit is wat er moet gebeuren aan zorg, de rest is luxe en franje. Terwijl “de rest” juist essentieel is voor cliënten. Want die willen gezíen worden. Als mens, niet als ding dat onderhouden moet worden. Cliënten voelen het verschil haarfijn aan, of een verzorgende met aandacht zorgt, of dat het een routineklus is dat op de automatische piloot gebeurt.’

Baart heeft onderzoek gedaan op dit terrein. Hiervoor filmden hij en zijn medewerkers zorgmomenten en interviewden zij bijvoorbeeld ouderen over hoe zij de zorghandelingen ervoeren. Een van de geobserveerde ouderen maakte de veelzeggende opmerking dat zij na het douchen ‘met de handdoek werd afgerost’. Baart: ‘Ik heb veel badscènes bekeken, en zag hoe hierbij een oudere, zware mevrouw werd gewassen. Ze werd uitgekleed en het bed werd helemaal platgeklapt, zodat de verzorgende overal goed bij kon. Voor de verzorgende werkte dit het handigst, maar als je je verdiept in deze dame en haar beleving, dan weet je dat ze het niet prettig vindt om met haar lichaam plat op de rug te liggen, waardoor haar hoofd helemaal  naar achteren lag. Ze voelde zich vlees dat efficiënt gereinigd en nagekeken werd. ’ Overigens haast Baart zich om te zeggen dat hij ook ontzettend veel verzorgenden ziet die dit inlevingsvermogen wél hebben: ‘Zij snappen ongelofelijk goed wat hun cliënt nodig heeft.’

Om je beter in te leven in hoe je cliënt de zorghandelingen ervaart, zou het goed zijn als alle verzorgenden weten hoe het voelt om overgeleverd te zijn aan de zorg van een ander, vindt Baart: ‘Op de opleiding moeten verzorgenden elkaar maar eens wassen, zodat je weet hoe dit voelt. Dit is ontzettend belangrijk leerpunt.’ Actie Leer Netwerk sTimul organiseert dit soort scholingen voor verzorgenden. De zorgverleners worden dan maximaal drie dagen in een verpleeghuis opgenomen. Een deel van hen krijgt een handicap toebedeeld –zoals blind zijn, of een parksinsonpak aan- en het andere deel verleent zorg aan hen. Zij worden dus gewassen, naar het toilet gebracht, krijgen eten.

Zelf cliënt zijn

‘Zelf zorg ondergaan vinden de leerling verzorgenden heel confronterend, zo met hun naaktheid’, vertelt Baart, ‘maar het geeft hen wel te denken over hun eigen manier van zorgen. Aan het eind is er een evaluatie. Meestal zijn de studenten erg onder indruk van hun ervaring, omdat zelf verzorgd worden, zo anders is dan je denkt als je zélf zorg geeft. Maar het gaat ook verder: iemand zei dat het haar opviel hoe verschrikkelijk moeilijk het is om de dag door te komen, als je daar alleen maar zit te zitten. Des te belangrijker is het, dat het contact met de verzorgende waardevol aanvoelt.’