Antwoord ouderenpsycholoog Sarah Blom: ‘Tijdens de gezamenlijke eetmomenten wordt deze meneer geconfronteerd met het feit dat anderen meer eten mogen dan hij. Dat is frustrerend én maakt het eten direct aantrekkelijker: want wat niet mag, wil je automatisch nog liever hebben. Als een verzorgende meneer steeds moet corrigeren, neemt de spanning doe en daarmee óók het ontremde gedrag. Want als emoties toenemen, worden de remmingen minder. Omdat ontremd gedrag een manier is om spanningen te laten afvloeien. Daarnaast worden bepaalde hersengebieden die zich bezighouden met ongezond eten meer geactiveerd door negatieve stemmingen.

Vicieuze cirkel

Hoogstwaarschijnlijk wordt het ontremde eetgedrag dus in stand gehouden door de frustraties van de verzorgenden. Want zij moeten meneer aandacht geven, corrigeren, reguleren, in bedwang houden en steeds dingen uitleggen. Die frustraties en machteloosheid bij de verzorgenden zorgt ervoor dat meneer nóg meer het gedrag gaat vertonen dat de verzorgenden juist niet willen zien. En zo beland je, zonder dat je het wil, in een vicieuze cirkel met elkaar.

Dit is een ethische kwestie, dat van verschillende kanten bekeken moet worden. Wat ik me afvraag: waarom neemt deze meneer nog deel aan het gezamenlijke eetmoment? Is het niet beter om hem afzonderlijk van de groep te laten eten, zodat het eetmoment weer een plezierig moment voor hem wordt? En niet alleen voor hem, maar ook voor de andere bewoners. Want voor hen is het ook belangrijk dat een fijn eetmoment niet verstoord wordt, omdat één bewoner steeds op een negatieve manier de aandacht opeist.

Hoogtepunt van de dag

Want wat belangrijk is om te beseffen: voor mensen met dementie zijn de eetmomenten de hoogtepunten van de dag. Omdat eten voor hen veel meer is dan alleen eten: de zintuigen worden geprikkeld, je wisselt herinneringen uit, je krijgt wat steunende woorden, complimentjes… het sociale aspect speelt een grote rol. Daarom zie je dat mensen met dementie kunnen verlangen naar de eetmomenten: het zijn momenten van aandacht. Het eten zelf is dus eigenlijk van ondergeschikt belang.

Corrigeren is zinloos

Meneer elke dag corrigeren is zinloos en zorgt alleen maar voor frustraties aan alle kanten. Het eten is hierdoor een groepsmoment geworden waar iedereen last van heeft. Het kan dan helpen om een vrijwilliger of familielid in te schakelen. Die kan op de kamer van meneer een tafel mooi dekken, en samen met hem gaan eten. Zo wordt het eetmoment weer aangenaam en wordt meneer niet geconfronteerd met eten dat hij niet in zijn mond mag stoppen.

We geven dit soort extra aandacht en zorg vaak alleen aan bijvoorbeeld cliënten met slikproblemen. Omdat ze eraan dood kunnen gaan als ze op een onbewaakt moment het verkeerde in hun mond stoppen. In dit soort gevallen vinden we het heel normaal om hier meer tijd en aandacht aan te besteden. Maar als iets sluimert, zoals het overgewicht bij deze meneer, dan kunnen we dit soort keuzes veel moeilijker maken. Dat is heel zonde, want deze meneer gaat misschien niet direct dood, maar het levert iedereen meer plezier op als hij op zijn kamer eet.

Leegte vullen

Veel eten kan ook een aanwijzing zijn dat iemand een gevoel van leegte probeert te vullen. Iemand neigt dan naar een depressie en vult met het eten aspecten die hij mist, zoals sociaal contact en zingeving. Kijk dan met elkaar hoe je dit in kunt vullen: als meneer van timmeren houdt, laat dan een vrijwilliger langskomen om met hem te klussen, of om samen te wandelen, muziek te luisteren of te puzzelen.

Het kan ook zijn dat meneer behoefte aan eten heeft om lege momenten te vullen. Tijdens dit soort lege momenten zie je vaak problemen op een afdeling ontstaan. Eten is een aantrekkelijke activiteit om zo’n moment op te vullen. Het is dan belangrijk om te zorgen dat er zo min mogelijk van dit soort lege momenten op een dag zijn. Zorg daarom voor een vaste dagstructuur.

Wat lokt het uit?

Als deze man is ontremd is, omdat hij bijvoorbeeld frontaalkwabdementie heeft, heeft het geen zin om zijn gedrag in goede banen te leiden. Want het ontremde gedrag komt door schade in de hersenen. Kijk dan naar andere zaken, zoals: welke factoren lokken dit gedrag uit? Bijvoorbeeld op momenten dat andere bewoners bezoek krijgen. Dat kan iemand een eenzaam gevoel geven, waardoor hij op zoek gaat naar eten. Wees dan rond de bezoektijden alert en geef meneer dan iets om handen, zodat op die manier zijn ‘lege moment’ weer gevuld is.

In het geval van deze meneer is hij vooral rondom de eetmomenten ontremd. Je kunt hem op zijn kamer laten eten, maar hem later laten aanschuiven is ook een mogelijkheid. Als iemand ontremd is, zijn er vaak meer ontremmingen. Je kunt dan met de ene ontremming de andere ontremming dichten. Deze meneer kan misschien ook uren achter elkaar tv-kijken. Je zou hem voor de tv kunnen zetten met een koptelefoon op, als de anderen gaan eten. Pas aan het einde van het eetmoment, zet je hem aan tafel met een kleine portie eten.

Ethisch dilemma

Zoals ik eerder zei: dit is een ethisch dilemma, dat je van meerdere kanten moet bekijken om erachter te komen welke koers te gaat varen. Wat je je hierbij ook moet realiseren: in het verpleeghuis zijn we geen opvoedgesticht. Deze meneer heeft overgewicht en heeft dat waarschijnlijk al zijn hele leven. Wie zijn wij om te bepalen dat dat opeens anders moet?

Bij mensen met dementie is lichamelijke gezondheid belangrijk, maar dat is niet het enige. Ook veel andere dingen zijn belangrijk, zoals spiritualiteit, vrijheid en zingeving. We kunnen ons in de zorg heel erg foucussen op gezondheid, omdat we vaak geconfronteerd worden met ziekte, achteruitgang en dood. Daar kunnen we helaas weinig tegen doen. Gewicht is een tastbaar, concreet onderwerp waar we ons op kunnen storten: als iemand met overgewicht afvalt, geeft ons dat een goed gevoel. Het is duidelijk meetbaar en gezonder voor het lichaam.

Mentaal welbevinden

Maar er is iets wat misschien wel nóg belangrijker is, wat niet zo goed meetbaar is: mentaal welbevinden, dus hoe goed iemand in zijn vel zit. En als deze meneer er doodongelukkig van wordt als je eten bij hem weghoudt, kun je je afvragen welk doel belangrijker is: afvallen, of iets ongezonder zijn en blij voelen?

Handelen in zijn geest

Aan de andere kant: misschien vindt meneer het heel belangrijk om bewegingsvrijheid te hebben, om bijvoorbeeld een wandelingetje met zijn kleinkinderen te kunnen maken. In dat geval is het wél belangrijk om gewichtsafname te bewerkstelligen, ook al kan hij zelf die keus zelf niet afgewogen maken. Je handelt dan in zijn geest en probeert een gezonder gewicht te bereiken omdat hij hierdoor kan blijven doen wat hij graag doet, niet omdat wij vinden dat hij moet afvallen. Want we weten dat als hij zwaarder wordt, bedlegerig wordt, decubitus kan ontwikkelen en minder kan bewegen. Dus stel jezelf altijd de vraag: wiens belang dienen we? Ons belang, omdat wij vinden dat zwaar zijn ongezond is, of zijn belang?

Conflict met familie

Als de conclusie is dat meneer inderdaad zou moeten afvallen, kan dit in de praktijk conflicten opleveren met familie. Die komen bijvoorbeeld met een lekker groot stuk taart aan, omdat het meenemen van eten vaak de enige manier is om liefde te uiten. Betrek altijd familie bij het beleid dat je met elkaar afspreekt. Zoek met hen naar calorierijke alternatieven, er zijn genoeg gezonde snacks.

Tot slot kan meneer ook vergeten zijn dat hij überhaupt al heeft gegeten, waardoor hij opnieuw wil gaan eten. Dit kan komen doordat het eten opeens kant en klaar voor zijn neus op tafel staat. Hij ruikt niks, hij doet niks met zijn handen om het voor te bereiden… Het is dan belangrijk dat je rondom de maaltijd zoveel mogelijk zintuigen prikkelt. Zo maak je er een emotionele ervaring van, die zich bij dementie beter opslaat in de hersenen, dan wanneer eten alleen een technische handeling is.

Beleving

Als er geen beleving is, is er geen emotie, en dan wordt het eetmoment snel vergeten. Omdat het geen indruk heeft gemaakt. Dus zet een gezellig muziekje op over eten, dek de tafel mooi, zorg ervoor dat meneer het eten ruikt en meehelpt met de bereiding, en haal samen herinneringen op aan eten.

Controle teruggeven

Ik zie bijvoorbeeld vaak verzorgenden in de keuken suiker in de koffie van bewoner doen. Dat mocht hij niet zelf doen, want dan deed hij er te veel schepjes in. Maar omdat de suiker achter de schermen in de koffie wordt gedaan, gelooft de cliënt niet dat er al suiker in zit. Zo kun je een hele strijd krijgen. Geef iemand dan gewoon een potje met twee suikerklontjes erin: zo kan hij zelf zijn koffie regelen, heeft hij meer controle en is er minder achterdocht.

Ook een vraag voor Sarah Blom? Mail dan naar redactie.tvv@bsl.nl ovv ‘Vraag voor Sarah’